O sztukach wszelakich - scenografia

scenografia, plastyka każdego widowiska, obejmująca dekoracje, układ przestrzeni, kostiumy, charakteryzację, rekwizyty, oświetlenie.
scenografia [gr. skenographia ‘malarstwo sceniczne’],
1. plastyka każdego > widowiska, obejmująca dekoracje, układ przestrzeni, kostiumy, charakteryzację, rekwizyty, oświetlenie, które należy traktować całościowo, jako jeden „organizm”; w widowiskach żywego planu  scenografia zorientowana jest na widza, sytuowana jest względem > widowni. W filmie, telewizji  - scenografia  to to, co jest widoczne w kadrze, czyli zorientowana jest na kamerę; współczesny scenograf opracowuje ją według koncepcji reżyserskiej (w filmie też z operatorem).
2. teatr.  scenografia ulegała przemianom historycznym, związanymi z rozwojem: dramatu, gatunków teatralnych, stylów gry aktorskiej, prądów i mód artystycznymi epok (np. w malarstwie) wreszcie z miejscem gry, > sceną, > budynkiem teatralnych, rozwojem techniki. W starożytnym teatrze greckim cała przestrzeń wraz z obrzędem służyła przeżyciu religijnemu; w skład obrzędowej  scenografii wchodził plener (jakby pierwotna dekoracja), rozciągający się przed oczami widzów; dla siedzących na stoku najważniejsza była orchestra – święty krąg Dionizosa, dalej były zagajniki, strumienie, skałki czy morskie fale, ale oni widzieli w nich bogów, nimfy czy inne mitologiczne postaci i ich losy; kostiumy i rekwizyty związane były z obrzędem ku czci bóstwa; w > Dionizjach były to m.in. stroje kozłów, delfinów umożliwiające wykonywanie dynamicznych tańców w kilkudziesięcioosobowych grupach i odpowiednie kapłanów. W następnym etapie dekoracją stawał się portal sceny przedstawiający modelowy front pałacu-domu bohaterów; niekiedy zasłaniano go swego rodzaju horyzontem z namalowanym na płótnie najczęściej widokiem pleneru, miejsca akcji; przybywało też urządzeń technicznych, które umożliwiały zmianę dekoracji itp.; wraz z wprowadzeniem do spektaklu przez Tespisa (ok. 534 r. p.n.e.) innych mitów i pierwszego aktora (i następnych przez Ajschylosa i Sofoklesa), różnicowano kostiumy, zwłaszcza dlatego, że każdy aktor grał różne role, ale w wyrazie scenicznym były one dosyć statyczne, gdyż aktor imitował zachowania kapłanów z kultu Dionizosa; stroje były skonwencjonalizowane; bohaterowie byli ponadprzeciętnie wysocy, bo stąpali w butach na koturnach, mieli na głowie dużą >maskę z zakładaną peruką (onkos) a sylwetka odziana była w sięgający do ziemi, wydłużony chiton, przepasany tuż pod piersiami, w celu wizualnemu podwyższeniu postaci; kształt i kolorystyka strojów, peruk, wyraz masek określał typ postaci, jej wiek, znaczenie społeczne itp.
W średniowieczu  scenografię stanowił kościół z jego standardowym wystrojem i symbolami religijnymi, a dekorację uzupełniano elementami przedstawiającymi np. grób  Chrystusa, albo stragan handlarza sprzedającego Mariom olej, mirrę, kadzidło. Po wyjściu przedstawień w plener budowano niewielkie sceny w postaci 
mansjonów przedstawiających raj, niebo, piekło, domy itp. Aż do baroku sceny mansjonowe, celkowe, elżbietańskie same w sobie określały przestrzeń sceniczną i stanowiły dekorację często charakteryzowaną napisem umieszczanym na niej lub poprzez opis słowny. Postaci ubrane były we współczesne stroje (właściwe dla rangi postaci), ale o odświętnym charakterze (zob. Ołtarz Mariacki w Krakowie, 1477–89 Witta Stwosza); postaci (np. diabeł, anioł) miały alegoryczne stroje i ten typ kostiumów dla spektakli religijnych nie zmienił charakteru aż do dziś.
Włoska 
> komedia dell’arte   wprowadziła na scenę skonwencjonalizowane typy postaci z przypisanymi im kostiumami a malowane dekoracje przedstawiały plac miejski. Wraz z rozwojem opery i sztuk z bogatą akcją stał się obowiązujący styl scenografii iluzjonistycznej nawiązującej do malarstwa perspektywicznego; do XVIII w. obowiązywała zasada perspektywy centralnej, a następnie ujęcie skośne (scena veduta per angolo); dekoracje malowano na blejtramach, były różne w zależności od rodzaju sztuki, ale niezmienne dla całości przedstawienia, np. dla tzw. sceny tragicznej obowiązywała architektura monumentalna, komediowej — ulica miasta, satyrowej — pejzaż leśny; aktorzy występowali w strojach współczesnych, niezależnie od czasu historycznego, w jakim umieszczone była akcja dramatu, lub sięgano do rekwizytorni i np. żołnierze mieli zbroje z różnych epok i typów wojsk; ta zasada doboru kostiumów obowiązywała aż do przełomu XIX-XX w., czego ilustracją tej konwencji może być obraz Bitwa pod Grunwaldem, 1878 Jana Matejki.
Rozbudowywana technika teatralna, a zwłaszcza wprowadzenie > sceny pudełkowej, przyczyniło się do powstania sceny sukcesywnej, która umożliwiała dokonywanie zmian dekoracji w czasie trwania spektaklu dostosowując ją do tematu poszczególnych scen; w dekoracji od końca XVIII zaczęła w dekoracji obowiązywać postulat wierności historycznej; w neoklasyczne motywy architektoniczne odwzorowywano z antyku, stylu romańskiego, gotyku i in.
Romantyzm pozostał wierny historyzmowi, ale podkreślano nastrojowość poprzez wybór tajemniczych miejsc (pejzaże, ruiny, pieczary), ale także stosując 
> dioramy a zwłaszcza gazowe > oświetlenie umożliwiające wygaszenie widowni i doświetlanie wybranego fragmentu dekoracji czy postaci.
W 2 poł. XIX w. zaczęła obowiązywać scenografia realistyczna; Teatr z Meinigen ( >
Meiningeńczycy) zerwał z dekoracją malowaną wprowadzając elementy trójwymiarowe a także przedmioty autentyczne, a jeżeli była to sztuka historyczna, to wykonywano je zgodnie z historyczną techniką ich produkcji (meble, gobeliny itp.); kostium też był wierny oryginałowi (płaszcz królewski z soboli, złote i wysadzane prawdziwymi brylantami berło i korona). 
Théâtre Libre z Paryża i jego naśladowcy z Niemiec (Freie Bühne), Anglii (Independent Theatr) i Rosji (Teatr Mały i Moskiewski Teatr Artystyczny) odeszli od antykwaryzmu, ale wprowadzili naukową zasadę stylu naturalistycznego. Za sprawą m.in. A. Appii, G. Craiga, W. Meyerholda, J. Copeau, S. Wyspiańskiego, czyli twórców > Wielkiej Reformy Teatru, teatr zaczął uwalniać się z odwzorowywania rzeczywistości coraz częściej kreując własne światy, wypracowując specyficznie teatralne formy ukazywania rzeczywistości, właściwe dla charakteru i nastroju utworu scenicznego; korzystali z ówczesnych kierunków malarstwa (kubizm, symbolizmu, impresjonizmu, futuryzm, ekspresjonizm, abstrakcjonizm).
Teatr awangardowy niekiedy całkiem rezygnuje z dekoracji a kostium używa celowo anachronicznie grając np. tragedie Szekspira w smokingach. Specyficzna cechą teatralnej dekoracji jest to, że muszą być łatwe do rozstawiania i z tego względu solidnie wykonane.
3. film. telewizja zadaniem scenografii jest, tak jak w teatrze, wykreować świat przedstawiony; przyjmuje charakter realistyczny (prawdopodobny, możliwy do istnienia w przeszłości lub współczesności), umowny (kreując świat nieistniejący – przyszły, fantazy, oraz tzw. „przezroczysty” (odmiana scenografii realistycznej, niemal niezauważalnej bo niezwracającej na siebie uwagi widza). Do dekoracji wykorzystuje się studia oraz autentyczne miejsca (plenery, miejscowości, pomieszczenia) najczęściej dostosowując je plastycznie do potrzeb fabuły i zaplanowanych w scenopisie charakteru ujęć i kadrowania; niekiedy element dekoracji kończy się tuż za kadrem, ale w wyobraźni widza ma on dalszą część; kostiumy są adekwatne do artystycznych założeń filmu. Coraz częściej scenografia tworzona jest metodami komputerowymi we fragmentach filmu czy w całości.
« powrót
facebook