scena, część budynku teatralnego przeznaczona do gry aktorów (drugą jest widownia, trzecią – zaplecze techniczne).

scena [gr. skene ‘buda’], część → budynku teatralnego przeznaczona do gry aktorów (drugą jest >widownia, trzecią – zaplecze techniczne). Miejsce to, jako → przestrzeń teatralna i jego wyposażenie w >maszynerię teatralną zmieniało się w ciągu wieków. W tradycji europejskiej scena bierze swój początek ze starożytnej Grecji. Początkowo, po okresie form → obrzędowych sceną była orchestra, [gr. ‘tanecznia’], wysypany piaskiem plac o kształcie kolistym (początkowo – trapezu lub prostokąta), na której początkowo ustawiano ołtarz (thymele); stanowiący miejsce występów chóru; krąg był sytuowany u podnóża wzgórza, na stoku którego siedzieli widzowie.

W ciągu kilkuset lat wykształciło się kilka rodzajów form → teatru greckiego, gdzie aktorzy występowali na proskenion (czyli scenie właściwej) oraz w kręgu orchestry przed barakiem (o wymiarach np. 40x50x6m nazywanym skene, w którym znajdowały się garderoby), przedstawiającym przód budynku, pałacu z trzema wejściami – tzw. frans scenae. Z tych wejść wysuwano na wózkach aktorów, którzy grali sceny umownie odbywające się we wnętrzu budynku. Po obu stronach proscenium a amfiteatralnie usytuowaną widownią były jeszcze dwa wejścia, którymi w czasie parodos wkraczał a w czasie exodus wychodził chór. Czyli na teren gry prowadziło pięć wejść. W teatrze Eretrii spod proscenium prowadziło podziemne przejście na środek orchestry. To były schody Charona wiodące do podziemi, gdzie metodą zapadni znikali lub pojawiali się bohaterowie sztuki. Na dachu scene znajdował się taras, na którym podobno pojawiali się bogowie, obserwujący, jak z Olimpu, świat ludzi. W kulminacyjnym punkcie tragedii, na zasadzie → deux ex machina, czyli za pomocą żurawia, prawdopodobnie w koszu, spuszczano boga na proscenium. Z tego dachu spuszczano także zwoje horyzontu, na którym namalowane było tło odpowiednie do miejsca (lasy, morze itp.), w którym odbywała się akcja sztuki. Kulisy stanowiły obrotowe periakty, także umożliwiające zmianę dekoracji. Niektórzy historycy przypuszczają, że do wyposażenia sceny należały ustawiane na amfiteatralnej widowni strojone kotły, które na zasadzie rezonansu wzmacniały głos aktorów. W powstałym za Peryklesa pierwszym zadaszonym budynku teatralnym (odeon), kształt sceny i widowni nie różnił się od teatrów typu plenerowego, ale zadaszenie poprawiło akustykę i wymusiło wprowadzenie → oświetlenia. W Rzymie powstały teatry amfiteatralne typu → Koloseum, gdzie widzowie siedzieli wokół eliptycznej sceny. Zaplecze umieszczane było pod widownią a liczne wejścia umożliwiały dostanie się na scenę w wielu punktach - w tym także poprzez zapadnie. W niektórych amfiteatrach można było napełnić scenę wodą i pływać w autentycznych łodziach i miniaturowych statkach odtwarzając bitwy morskie. Od czasów greckich istniały zawodowe teatry wędrowne. Scenę tworzyły wozy lub deski ułożone na kobyłkach a tył i kulisy robiono za pomocą zasłon. Ten typ sceny przetrwał do oświecenia. W średniowieczu powstały nowe odmiany sceny. Pierwsze sceny zajmowały fragment kościoła, gdzie budowano >dekoracje adekwatne do tematyki występu. Gdy spektakle wyszły w plener, powstawały podobne sceny przed wejściem do świątyni, przy krzyżach i wreszcie na rynku lub poza miastem. Dla potrzeb średniowiecznego misterium, budowano pojedynczy mansjon lub ich ciąg; ustawiane były przestrzennie (niem. obszar język.), „reliefowo”, tj. jeden za drugim (Francja), lub na planie koła (Anglia) jak i piętrowo w taki sposób, że były widoczne przez widzów jednocześnie; ich położenie określał początkowo układ geograficzny kościoła (od wschodniej strony krucyfiks, na lewo niebo, na prawo piekło). Każdy stanowił samodzielny fragment dekoracji przedstawiający tło jakiejś sceny, np. wejście do piekła, tron. Niekiedy akcja toczyła się w poszczególnych mansjonach równolegle, symultanicznie [łac. simultaneus ‘jednoczesny’].

Oprócz scen stacjonarnych popularne były mansjony przemieszczane różnymi technikami przez miasto: używano w tym celu przenoszonych od stacji do stacji platform (hiszp. roce), ruchomych rusztowań scenicznych (edifici — w Mediolanie i Florencji), sceny na kołach oraz w ramie wozu (specyfika teatru ang., tzw. pageant theatre). Do czasów obecnych zachowały się 2 średniowieczne sceny plenerowe – teatry koliste wzorowane na amfiteatrach antycznych (w Saint Just i Perranzabuloe w Kornwalii). Dla wędrownych zespołów sceny był prosty pomost z kotarami po bokach i/lub w głębi a także na miejsca przedstawień wykorzystywano sale publiczne, aule uniwersyteckie, zamki, prywatne domy i tawerny; nie tworzono tam specjalnych scen – widzowie stali lub siedzieli przed wydzielonym miejscem lub pod arkadami i na balkonach.
W renesansie we Włoszech i Francji stworzono scenę celkową zwaną też terencjuszowską. Można ją było spotkać w salach zamkowych (np. w Sali Senatorskiej na Wawelu) jak i na podwyższeniu w plenerze. Stworzono ją inspirując się opisami budowy teatrów greckich i łącząc z formą sceny mansjonowej. Budowano pięć celek, odwzorowując pięć wejść teatru greckiego. Nad celkami umieszczano napisy informujące, do której postaci należy pomieszczenie. Odsłaniając, zawieszoną nad wejściem do celki kurtynę, odsłaniano wymalowany pokoik bohatera.
Typowa w >teatrze elżbietańskim scena dwukondygnacyjna, znajdowała się u nasady proscenium; dolna była scenę przednią, górne piętro – scenę tylną co umożliwiało np. wykonanie sceny balkonowej; część dolną dzielono na trzy wnęki (przetworzone celki), odsłaniane przy niektórych scenach. W Vinzenzy (1582) powstał Teatro Olimpico, teatr zadaszony, gdzie rozbudowano proscenium i zmniejszono teren orchestry na wzór rzymski, do kształtu półkola. Pozostawiono trzy wejścia z fasady scene, ale znacznie je poszerzono dzięki czemu niemal każdy widz mógł, ze swojego miejsca amfiteatralnej widowni, zajrzeć w głąb uliczki–kulisy, co znacznie powiększało teren gry aktorów. Aż do XIX w. oświetlenie ciągle stanowiły kaganki oliwne, świece umieszczane na >rampie prosceniowej, w żyrandolach i od oświecenia – kinkietach. W budynkach teatralnych, po narodzinach >opery i powstaniu >sceny pudełkowej zaistniały lepsze warunki techniczne do instalacji maszynerii teatralnej. Urządzenia przeważnie instalowane były na i przy scenie. Teatry dysponowały rozbudowanym systemem zmiany elementów dekoracji: prospektów, blejtramów, glorii, paludamentów, fartuchów, horyzontów oraz scenami obrotowymi, zapadniami, bocznymi i górnymi kieszeniami, pochylniami, urządzeniami do przemieszczania platform scenicznych. Wszystko to uruchamiane było przy pomocy sznurowni siłą ludzkich mięśni. Dzięki temu można było realizować zmianę otwartą, czyli zmianę dekoracji przy otwartej kurtynie. We współczesnych teatrach na usługach scenografa i reż. jest także elektryczność i elektronika. Uruchamianie, poruszanie urządzeniami scenicznymi odbywa się dzięki silnikom uruchamianym ze sterowni, często już komputerowo a nawet drogą radiową. Ponadto przybyły urządzenia oświetleniowe, które włączyć należy do maszynerii teatralnej, gdyż i one mogą być poruszane w trakcie trwania spektaklu prowadząc światłem np. aktora po scenie. W najnowszych budynkach teatralnych nie ma już sztywnego, architektonicznego podziału na scenę i widownię – miejsce do gry może być wszędzie. Cały teatr przystosowywany jest wtedy na potrzeby inscenizacji i dominuje w nich s. okrągła, typu au rond. W wyposażenie s. wchodzi kilkadziesiąt urządzeń, które w większości służą dekoracji. W rozwoju historycznym s. wprowadzono na nią liczne elementy służące dekoracji, technice jej zmiany. Oto najważniejsze z tych elementów.Blejtram to konstrukcja z drewnianych ram i naciągniętego, pomalowanego płótna, którą można, dzięki zawiasom i haczykom, szybko składać i rozkładać; w architekturze scenicznej b. pełni różne funkcje (np. służy do ustawiania dekoracji balkonów, pięter, wzgórz itp.) w formie zastawki, prospektów, kulis, periakt, telari; estrada [franc. estrade ‘pomost’], łatwa do przenoszenia podwyższona scena wykonana z płyt mocowanych do podstawek (kobyłek); używana już w starożytnej Grecji i średniowieczu przez wędrowne teatry; fartuch, krótka kotara zasłaniająca mosty świetlne i inne konstrukcje; gloria, element scenograficzny ukazujący osoby otoczone obłokami i promieniami „zstępujące” z nieba (platforma opuszczana na linach z nadscenia); horyzont- zasłona otaczająca głębię s. wywołująca wrażenie horyzontu dla danej przestrzeni teatralnej, gdzie wrażenie nieskończonej przestrzeni uzyskuje się odpowiednim oświetleniem, np. >dioramy; horyzont przyjął się też jako element scenografii film. i telew. spełniając często funkcję ekranu na którym wyświetla się tło techniką fotograficzną lub filmową; paludament [łac. ‘płaszcz wojskowy’], rodzaj kulisy zawieszonej nad sceną; parawan. [franc. paravent z wł. paravento < para vento ‘przeciw wiatrowi’], przenośna zasłona, złożona z kilku ruchomo połączonych ze sobą ścianek; periaktoi, [wł. talari], urządzenie służące do szybkiej zmiany dekoracji, polegające na obracaniu wokół osi dwóch graniastosłupów, które pozwalały na zmianę dekoracji: lewy graniastosłup pokrywały malowidła określające pogodę, a prawy – przedstawiający pejzaż; stosowane głównie w teatrze antycznym, renesansowym i barokowym; spełniały też rolę kulis; podest, [niem. Podest, z łac. podium ‘stopień’, ‘podstawa’], konstrukcja stosowana w architekturze scenicznej – poziome wzniesienie o nietypowych zazwyczaj kształtach, umieszczane na scenie; rodzaj szerokich schodów; podscenie, przestrzeń pod sceną, gdzie znajdują się rozmaite urządzenia sceniczne, np. mechanizm s. obrotowej, zapadnie, schody, pomieszczenia magazynowe np.; praktykabel, praktykabl [niem. praktikabel ‘użyteczny’ z franc. praticable od pratique ‘praktyka’] rodzaj niewielkiej estrady; podwyższenie dekoracji, lub blatu dla kamery, dostawka sceniczna; proscenium, przednia część s., przed kurtyną, zazwyczaj o lekko zaokrąglonym kształcie, wysunięta nieco w stronę widowni; prospekt, [łac. prospectus ‘widok’, ‘panorama’, ‘perspektywa’] rodzaj malowanego horyzontu umieszczanego w głębi sceny wyznaczającego tło akcji, perspektywę obrazu scenicznego; często prospekty były rozsuwane pozwalając na ukazanie następnego tła; stosowano też dioramy;  obecnie malowidła zastępowane są projekcją animacji komputerowej. kulisy [franc. coulisse], potocznie – część teatru za sceną, nazywane też fartuchem lub paludamentem; dekoracje malowane na płótnie, umocowane na ramie z boku s., stosowane najczęściej zwielokrotnionymi parami dla wzmocnienia wrażenia perspektywy; po raz pierwszy zastosowano je w 1638 w Teatro Farnese w Parmie we Włoszech; we współczesnym teatrze kulisy zastępowane są na ogół kotarami; obok kotar bocznych stosuje się także kotary górne, które zasłaniają strop i wyposażenie techniczne teatru (mosty, rampy świetlne, sznurowanie do podnoszenia dekoracji); >>> kurtyna, ruchoma zasłona oddzielająca scenę od widowni, zakrywająca scenę przed, po spektaklu a także między aktami lub odsłonami; na stałe wprowadzona na scenie pudełkowej; w teatrze rzymskim była opuszczana do kanału prosceniowego; kurtyna włoska była podnoszona, niemiecka – rozsuwana, francuska – rozsuwana i podnoszona równocześnie ku górnym narożnikom otworu scenicznego. Obecnie w teatrach jest też kurtyna przeciwpożarowa; nadscenie, przestrzeń nad sceną, w której znajdują się urządzenia techniczne, oświetleniowe, akustyczne, elementy dekoracji, spuszczane z góry; sznurownia- urządzenia służące do wciągania i opuszczania dekoracji, kulis, kurtyn;  zapadnia - urządzenie techniczne w podłodze sceny pozwalające na wywołanie efektu zapadania lub wyniesienia osoby, dekoracji, efektu specjalnego spod „ziemi”; zastawki - element dekoracji – ścianka wykonana z ramy obciągniętej pomalowanym materiałem, ustawiana za otworami w dekoracji (np.: drzwi, okna, przejście między drzewami), dające wrażenie dalszej części przestrzeni scenicznej (np.: przedpokój, ogród, skała); w filmie projekcja na niej tworzy wrażenie ruchomego tła widzianego np. z okien „jadącego” samochodu, pociągu.