Wielka Reforma Teatru (WRT), całokształt gruntownych działań i postulatów teoretycznych w teatrze europejskim ok. 1890-1940 dążących do stworzenia teatru jako sztuki autonomicznej, która nie musi odtwarzać świata realnego, ....

Wielka Reforma Teatru (WRT), całokształt gruntownych działań i postulatów teoretycznych w teatrze europejskim ok. 1890-1940 dążących do stworzenia teatru jako sztuki autonomicznej, która nie musi odtwarzać świata realnego, nie musi stosować środków będących iluzją zachowań ludzkich, nie musi przedstawiać życiorysów bohaterów, nie musi odbywać się w budynku teatralnym, aktor, jeżeli już jest, nie musi tylko grać dla widza.
Za protoplastów WRT należy uznać Richard Wagnera, który sformułował tezę i wprowadzał ją w życie, że „teatr jest syntezą sztuk”: poezji, muzyki, obrazu i spajającej wszystko akcji a także Ludwiga Chronegk’a, pierwszego nowoczesnego reżysera, wspóltwórcy teatru Meinningejczyków. WRT zapoczątkowali twórcy teatru naturalistycznego: paryski Théâtre Libre (Andre Antoine'a) i wzorujące się na jego dokonaniach: berliński Freie Buhne (Otto Brahm), londyński Independent Theater (J.T. Grein), którzy realizowali spektakle będące „fotografią” świata z literatury czy rzeczywistości zza murów teatru, zerwali z iluzjonistyczną dekoracją malarską, tradycyjnym sposób posługiwania się oświetleniem, ze stylem aktorstwa estradowego, wprowadzając konwencję czwartej ściany i styl aktorstwa teatralnego; wprowadzili też nowy sposób myślenia o zespole teatralnym, jako o swego rodzaju wspólnocie artystycznej, ideowej i o teatrze jako miejscu permanentnego doskonalenia zawodowego.
Kolejni twórcy WRT, korzystali z dorobku wielkich protoplastów, poszli jednak dalej. Po pierwsze Edward Gordon Craig, odwołał się do myśli Wagnera, ale uznał, że teatr nie jest syntezą sztuk, lecz „jest sztuką syntetyczną”, z której nie da się wydzielić części składowych; jest „artystycznie skomponowanym w przestrzeni ruchem ciał i przedmiotów” a nie tylko realistycznym odwzorowaniem rzeczywistości. Widząc marną zawodową kondycję ówczesnych aktorów, którzy nie są w stanie udźwignąć wielkich artystycznych zadań teatru („aktorzy uniemożliwiają sztukę”), ironicznie zaproponował zastąpienie ich nad-marionetą. Na czele teatru postawił „Artystę teatru”, wszechstronnie wykształconego autora widowiska; najpoważniejszym dorobkiem WRT są dokonania Konstantego Stanisławskiego, który stworzył teatr-studio Moskiewski Teatr Artystyczny, i opracował tzw. metodę Stanisławskiego – pracy aktora nad rolą i zespołu teatralnego nad spektaklem, która nie tylko była podsumowaniem dorobku artystycznego pokoleń twórców teatru we wszystkich jego odmianach, ale zarazem otwarciem na nowatorskie myśli i dokonania, o czym świadczą jego uczniowie: Jewgienij B. Wachtangow, Wsiewołod E. Meyerhold, Aleksandr J. Tairow, Mochaił Czechow i odwołujący się do jego i ich metod twórcy >Drugiej Reformy Teatru. WRT była więc procesem wielofazowym, obejmującym całą Europę i rozwijanym przez artystów, uprawiających różne style i kierunki. Nikołaj Jewreinowa fascynowały działania związane m.in. z teatralizacją życia i teatroterapią. Adolphe Appia ukazał nową przestrzeń teatralną, gdzie „goła sala w oczekiwaniu” gromadzi ludzi, „jak w dawnych katedrach, by doświadczali piękno we wspólnocie, gdzie ruch jest naczelną zasadą widowiska”, dlatego pracował nad plastyką gestu i nowoczesnym oświetleniem. G. Fuchs podkreślał umowność sztuki teatralnej; Jacques Copeau w swoim teatrze Vieux-Colombier utworzył wspólnotę teatralną, wprowadził nowy typ scenografii tzw. nagą scenę; założył szkołę aktorską, będącą pierwowzorem współczesnych szkół teatralnych. Dokonania Baletów Rosyjskich Siergieja P. Diagilewa, łączących awangardową muzykę, scenografię, nowatorski styl tańca i choreografii, wywarły wpływ nie tylko na sztukę tańca, ale także na teatr inscenizacji. Max Reinhardt, Edwin Piscator, Wsiewołod Meyerhold odpowiadali na potrzeby polityczno-społeczne czasów rewolucji tworząc teatr masowy, obywatelski (aktor-obywatel), zaangażowany, nowe gatunki: agitkę, faktomontaż, teatr faktu, włączając się w wydarzenia dziejące się za ścianą teatru. Wsiewołod Meyerhold poszedł jednak dalej wprowadzając do praktyki teatralnej biomechanikę, aktorskie ćwiczenia-etiudy (tzw. daktyle) pozwalające aktorowi np. „nie przeżywać strachu lecz wyrażać(pokazać)w fizycznym działaniu”. Antonin Artaud głosił potrzebę tworzenia teatru okrucieństwa, anarchii w teatrze: „chcemy aby zmartwychwstała idea widowiska totalnego”, którego brutalne obrazy, będą szokować, wstrząsać, wprowadzać w hipnotyczny trans zarówno aktorów jak i widza.
W Polsce pierwszym wielkim reformatorem teatru był Stanisław Wyspiański, który najpełniej ze wszystkich twórców WRT realizował w praktyce idee „Artysty teatru”. W okresie międzywojennym dołączyli do niego Juliusz Osterwa – twórca awangardowego teatru laboratorium Reduta