tragizm, kategoria estetyczna obecna w narracyjnych dziełach sztuki.
tragizm [gr. tragikós 'tragiczny'], kategoria estetyczna obecna w narracyjnych dziełach sztuki, ale tragizmem również określamy sytuacje występujące w życiu człowieka. Z tragizmem mamy do czynienia, gdy jednocześnie występują dwie jego cechy: „tragizm to konieczność przedwczesnego zniszczenia wielkiej wartości.” oraz „tragizm jest dramatem śmierci. (...) śmierć, lub takie zniszczenie, złamanie człowieka, które uznane być może za równoważnik śmierci, czy nawet za coś od śmierci gorszego.” Wyróżnić można dwie odmiany tragizmu: klasyczną (tragizm integralnie związany, uzależniony od religijnego systemu wartości, w religiach w których występuje los, >fatum, przeznaczenie) i współczesną (gdzie skalę wartości określa subiektywnie sam człowiek: jednostka, grupa społeczna, naród, system ideologiczny, cywilizacja). Opozycja tragizmu i >komizmu wyznacza w sztuce (a często i w życiu) system wartości etycznych świata przedstawionego i skalę dramatycznego napięcia. Zrozumieć istotę tragizmu, to zrozumieć system wartości. W mitologii greckiej stan zrozumienia nazywano >katharsis, w chrześcijaństwie – iluminacją. Wywołaniu stanu zrozumienia służą określone w liturgii obrzędy. W Grecji z takich obrzędów m. in. misteriów eleuzyjskich wyrosła >tragedia, której celem było doprowadzenie uczestników m.in. do stanu katharsis. Tragiczny, to znaczy przynależny do tragedii, gatunku teatru helleńskiego i jego artystycznych (nie tylko teatralnych) spadkobierców. Tragizm, sytuacje tragiczne występują w sześciu odmianach.
tragizm druzgoczącego losu wywodzi się z mitologii greckiej, określa go fatum i stanowi kategorię religijno-filozoficzną. W teorii tragizmu, tragizm druzgodzącego losu, jest z góry ustalonym torem zdarzeń, wyznaczanym przez jakąś wolę, związanym z mocą jakiejś osobistości nadludzkiej – przybierając moc przeznaczenia. Odsłania wyższy porządek, wyższą wolę, którego nie przełamie żadne usiłowanie ludzkie. Ale bywa układem społecznym, któremu nie jest w stanie przeciwstawić się jednostka, jak też naciskiem środowiska, czy brzemieniem dziedzictwa. Współcześnie, gdy ktoś opisując ciąg zdarzeń, powołuje się na tragiczny los nie związany z systemem religijnym, sam określa swój system wartości. U początku tego ciągu zdarzeń odnaleźć można określone działanie, które uruchamia lub modeluje następne i w efekcie doprowadzają one do tragedii. Praprzyczyną tragedii Romea i Julii był zadawniony konflikt między ich rodzinami. Mechanizm ich losu uruchomił Romeo, który tak, dla kawału, poszedł w przebraniu na bal do Kapuletich i następnie całkiem poważnie młodzi zakochali się w sobie.
tragizm konfliktu wartości niezdolnych do współistnienia ma miejsce wtedy, gdy bohaterowie stając do walki o swoje racje reprezentują najczęściej słuszne wartości, których jednak nie można pogodzić i w efekcie doprowadzają do sytuacji tragicznej. Klasycznym przykładem jest konflikt wartości z Antygony Sofoklesa reprezentowanych przez Kreona i Antygonę.
tragizm nadmiernej potęgi zła występuje, gdy postać pozytywna walczy z przeciwnościami i przegrywa; to szczególnie wstrząsająca forma także tragizmu druzgocącego losu. Tragedia bohatera ukazuje spotęgowaną siłę złych mocy: ludzkich, boskich, nadprzyrodzonych niemożliwych do pokonania. Przy czym najczęściej nadmierna potęga zła występuje w części opowiadanej historii i w ostateczności zostaje pokonana. Ale bez ukazania jej destrukcyjnej siły nie moglibyśmy w pełni ocenić heroicznego wysiłku bohaterów. Ich walka ukazuje istotę bólu i strat a po zwycięstwie wartości, które do tego zwycięstwa doprowadziły, a są to najczęściej: wiara, nadzieja, miłość, patriotyzm, pokora, mądrość, wiedza, wola.
tragizm ofiary, to kolejna forma tragizmu; ma dwa wymiary - gdy człowiek poświęca się (ofiarowuje siebie) lub ktoś jest poświęcany dla tzw. wyższych celów. Tak Chrystus świadomie i dobrowolnie poświęca siebie, tak poświęcić się chce Konrad w Dziadach Adama Mickiewicza, takimi są liczni, opiewani w dziełach literackich, bohaterowie wojenni (powstańcy, Jan Bytnar), męczennicy religijni (św. Barbara) czy ideologii rewolucyjnych (Ludwik Waryński, Che Guevara). Oczywiście oni postrzegają siebie jako tych, którzy dzięki tej ofierze uratują wartości ważniejsze od ich życia: ojczyznę, naród, rodzinę, skarby kultury lub wartości religijne czy ideologiczne. Dla tych, którzy ocaleli lub dla wyznawców danej religii czy ideologii, stają się oni wzorcem ideowym, męczennikami. Ale tragizm ofiary dotyczy także ludzi, którzy wbrew swojej woli są poświęcani bogom na rytualnym ołtarzu, są zmuszani do służby wojskowej w czasie wojny, są porwani dla okupu, czy też giną, są okaleczani w wyniku zamachu terrorystycznego. Ofiarami tragicznymi mogą też być obywatele niesłusznie skazani za czyn nie popełniony lub na podstawie niesprawiedliwego systemu prawnego, gdy kara jest niewspółmiernie wysoka do winy. Tragicznymi ofiarami są ludzie żyjący w kraju totalitarnym, ale w takim przypadku, w zależności od sytuacji, tragizm ofiary może być interpretowany także jako tragizm nadmiernej potęgi zła czy tragizm druzgocącego losu.
tragizm winy występuje, gdy bohater swoim postępowaniem przeciwstawia się wyższemu losowi, >fatum (wina etyczna), albo gdy bohater przeciwstawia się wartościom uznawanym przez siebie samego (wina moralna). W wyniku takiego postępowania spotyka go tzw. zasłużona kara o wymiarze tragicznym. Klasycznym przykładem jest los Achillesa pod Troją; innym – Edyp, który chce zmienić przeznaczony mu los (grecka hybris), uruchamiając cały ciąg tragicznych zdarzeń (ukazanych m. in. w dramatach Sofoklesa: Król Edyp, Edyp w Kolonie, Antygona), ściąga zasłużoną karę, zagładę i cierpienia ponad ludzką miarę, na siebie, na Teby i na swoich potomków rodu Labdakidów. W szerszym, poza religijnym pojęciu, stan winy tragicznej mogą wywołać wyrzuty sumienia. Mogą one doprowadzić człowieka do śmierci własnej np. poprzez samobójstwo, czy utraty zdrowia psychicznego, czy stoczenia się na dno egzystencji i brakiem sił psychicznych do podniesienia się z upadku. Często człowiek, chcąc zagłuszyć poczucie winy (faktycznej czy urojonej), staje się przestępcą.
tragedia rewolucjonizmu zdarza się wówczas, gdy bohater walczy z tradycyjnym systemem wartości o diametralnie nowe wartości, nie dające się pogodzić z ustalonym układem stosunków w danej grupie społecznej czy nawet cywilizacji. Wartości te mogą mieć charakter społecznie szkodliwy, ale bohater walczący o nie niekoniecznie musi zasługiwać na potępienie, jak n.p. Faust, Kordian chcący zabić władcę, Raskolnikow w Zbrodni i karze. Najczęściej dochodzi do konfliktu bohatera z otoczeniem w wyniku czego on, jego najbliżsi stają się (często wbrew swej woli) ofiarami swojej ideologii (Robiespiere, Danton, Meyerhold), co zbliża tragizm rewolucjonizmu do tragizmu ofiary.
Opracowano także na podstawie - Juliusz Kleiner Tragizm, Lublin 1946.
