teatralna architektura, miejsce, najczęściej budowla przeznaczona do prezentacji widowisk teatralnych.

teatralna architektura, miejsce, najczęściej budowla przeznaczona do prezentacji > widowisk teatralnych składa się ze > sceny, > widowni i pomieszczeń pomocniczych (sale prób, garderoby, rekwizytornie, pracownie, magazyny, biura itd.). Funkcje architektoniczne i wyposażenie kształtowane były wg wymagań repertuaru, potrzeb społecznych i stylów architektury; wpływ na architekturę teatralną miał dorobek kolejnych >reform teatralnych, które m.in. formułowały nowe zadania stojące przed sztuką teatru a w tym i nowe określenie > przestrzeni teatralnej, W starożytnej Grecji przedteatralne > misteria eleuzyjskie odbywały się w Telesterionie (w VI–V w. p.n.e. w sali hypostylowej o wym. 54 × 52 m, z 12-kolumnowym portykiem, miejscem obrzędu, widownią amfiteatralną, małym sanktuarium, tronem arcykapłana, świętą studnią, zw. Kallichoron). Misteria Dionizyjskie nie potrzebowały budynku, wystarczała przestrzeń na obrzędy i taneczno-chóralne pochody w świątyni i jej pobliżu, w kręgu Dionizosa (orchestra) z ołtarzem (thymele), pod stokiem wzgórza będącym naturalną widownią (theatron). W miarę podziału uczestników na „aktorów” ( >chór) i >widzów, od 2. poł. VI w.p.n.e. orchestrę zaczęto obudowywać; powstał budynek sceniczny (skene) z garderobą i magazynami — na którego tle odbywał się obrzęd; zagospodarowano widownię w formie amfiteatralnych drewnianych trybun. Od czasów narodzin tragedii i komedii przed długą, ozdobną ścianą frontową skene i bocznymi skrzydłami paraskenia, wybudowano podest (proskenion), który od końca IV w.p.n.e. był głównym miejscem gry aktorów a w renesansie przekształcił się w scenę właściwą; orchestra, od baroku, zamieniała się w parter widowni z czasem wypełniony miejscami do siedzenia. Teatry były wyposażane w >maszynerię umożliwiającą zmiany >dekoracji i stosowanie różnych efektów widowiskowych. Wzorcem stałego, kamiennego teatru był teatr Dionizosa w Atenach, budowany w l. 420-326 p.n.e. Występy wędrownych zespołów, prezentujących ludowe widowiska farsowe ( >mim), odbywały się poza budynkami na scenach estradowych. Powstawały też niewielkie, krytedachem budynki typu odeon [gr. odejon], służącekonkursom muz. i recytatorskim; zapewniały lepszą >akustykę; pierwsze odeony powstały w Atenach Peryklesa ok. 442 r. p.n.e., najwspanialszy i największy (na 5000 os.) za sprawą Herodesa Attyka pod Akropolem po 161 r. p.n.e.; pierwszy w Rzymie – w czasach cezara Domicjana (ok. 86 r. n.e.). W rzymskim imperium odwzorowywano grecką architekturę teatralną  okresu hellenistycznego w formie budynków miejskich, ale stawianych na równinie, nie na zboczu wzgórza. Początkowo widowiska odbywały się na prowizorycznych, drewnianych platformach; widzowie oglądali je stojąc. Później, z okazji uroczystości świątecznych, stawiano drewniane budynki teatralne, które następnie rozbierano. Zapewne najstarszym kamiennym teatrem rzymskim jest Teatr Mały w Pompejach, kryty stałym dachem, o charakterze odeonu (70 r. p.n.e.); stanowił on część swego rodzaju „centrum kultury” z amfiteatrem, teatrem otwartym i rozbudowanym plenerowym zapleczem, gdzie też można było organizować okolicznościowe imprezy. W Rzymie pierwszy teatr kamienny wzniósł Pompejusz Wielki w 55 r. p.n.e.. Najlepiej zachowane teatry rzymskie, w których do dziś organizuje się imprezy, znajdują się np. w Méridzie w Hiszpanii, w Orange w pd. Francji, w Bosrze w Syrii, w Efezie w Turcji. Odeony i teatry otwarte składały się z amfiteatralnej widowni na planie półkola, orchestry – ona też miała kształt półkola; za nią była wysoka i na tyle szeroka scene, że mogła się na niej odbywać właściwa akcja dramatu. W architekturze rzym. nastąpiło zmonumentalizowanie architektury teatralnej. Były to już kilkupiętrowe budowle; pod amfiteatralną widownią sytuowano zaplecze sceny i wewnętrzne kuluary doprowadzające widzów do poszczególnych sektorów; nad widownią rozpinano namiotowy dach — velum; wprowadzono kurtynę, która opadała do kanału prosceniowego. Spektakle, prezentowane przez zespoły wędrowne i indywidualnych aktorów, tancerzy, linoskoczków, żonglerów itp., odbywały się też w większych salach pałacowych, domach patrycjuszy, na placach i ulicach. Do czasów renesansu aktor obywał się bez stałego budynku zadawalając się (przez ok. 700.lat – po upadku imperium i wprowadzeniu zakazu występów teatralnych), salami w zamkach średniowiecznych, scenami estradowymi stawianymi na placach i podwórcach tawern. Po narodzinach religijnego teatru średniowiecznego jeszcze można było tworzyć namiastkę architektury teatralnej w nawach kościelnych. Zabudowywano też okazjonalnie place miejskie wydzielając przestrzeń dla widzów i sceny umożliwiające realizację widowisk symultanicznych. Grecką architekturę teatralną spróbowano reaktywowawać w 1582 w Vicenzie (Włochy), gdzie powstał >Teatro Olimpico projektu A. Palladia. Podobne teatry powstają w rezydencjach królewskich i pałacach arystokratów. W Polsce jedna z pierwszych takich scen urządzono w Zamku Ujazdowskim w Warszawie (1578). Wzór współczesnej architektury teatralnej powstał po to, by zaspokoić potrzeby publiczności pierwszych komercyjnych teatrów; domagała się ona bogatej, zmiennej >scenografii i dynamicznej akcji; powstała więc idea > sceny sukcesywnej umożliwiającą szybką zmienię elementów dekoracji, nawet w trakcie trwania akcji (> zmiana otwarta); jednocześnie narodziła się >opera, a opera typu weneckiego (F. Cavalli), także wprowadzała rozbudowane formy widowiskowe z licznymi efektami specjalnymi; powstała więc >scena pudełkowa oddzielona od widowni rampą, ramą sceniczną i kanałem orkiestrowym; umożliwiała ona zainstalowanie rozbudowanej maszynerii teatralnej i poprawiła akustykę. Pierwszy publiczny teatr operowy otwarto 1637 w Wenecji (Teatro San Cassiano).

W Anglii publiczny budynek teatralny stylu >teatru elżbietańskiego wzorowany był na tawernach mając dwu - trzybalkonową widownię oraz jej parterową część pod gołym niebem; zadaszona scena miała wysunięte proscenium, a jej tył był częścią balkonów tworząc razem scenę przednią i tylną.

Teatry dworskie były podobne we wszystkich krajach Europy. W Polsce za panowania Władysława IV w Zamku Warszawskim zbudowano jedną z największych w Europie dworskich sal teatralnych zaś pierwszy budynek teatru publicznego powstał w Warszawie (1748) i następny w Krakowie, istniejący do dziś, tzw. >Stary Teatr (1799). W oświeceniu wzrastała społeczna i artystyczna rola teatrów publicznych. Zaczęły powstawać > teatry narodowe, ale popularne też było organizowanie spektakli jako część programu imprez rozrywkowych. Wówczas teatr przychodził do gości i wystawiano spektakle w sali w pałacu, w sali do gry w piłkę, w ogrodzie, w oberży ze sceną bez kurtyny, bez > rampy, bez maszynerii. Dostojni siedzieli niemal wśród grających aktorów na tzw. miejscach królewskich. W romantyzmie wzrasta w teatrze rola komercji; budynek teatralny zyskuje lepsze wyposażenie techniczne. Przede wszystkim zastąpiono >oświetlenie świecowe reflektorami gazowymi; umożliwiło to wyciemnienie widowni i dokonywanie dramaturgicznych zmian oświetlania aktorów i obiektów na scenie; ale równie ważna była dla właścicieli rozbudowa miejsc dla widzów: bufetów, palarni, holów czy reprezentacyjnych lóż. Następne zmiany architekturę teatralną zawdzięcza >Wielkiej Reformie Teatru; wymusiła ona nowe określenie przestrzeni teatralnej, doprowadzając do zacierania się architektonicznego podziału na scenę i widownię; jednocześnie wprowadza się coraz lepszy sprzęt techniczny, który umożliwia twórcom dostosować każde miejsce w budynkach i plenerze, aby spełniało funkcje zadań stawianych przed prezentacją.