komizm

komizm [gr. komikós ‘komiczny; komos ‘zabawa ludowa’], złożona kategoria estetyczna określająca właściwości zjawisk zdolnych wywołać śmiech, przeciwieństwo >tragizmu. Istotę komizmu niezwykle trudno ująć w teoretyczne ramy, gdyż jak żadna inna kategoria uzależniona jest od subiektywnego odczucia odbiorcy. Potrafimy ludzi straszyć, bo wiemy czego się boją (o życie, zdrowie, o bliskich, czy będą mogli bezpiecznie realizować swoje plany w swoim świecie), ale nigdy nie jesteśmy pewni, czy uda się nam kogoś rozśmieszyć. Można jednak przyjąć, że istota komizmu polega na ujawnianiu zaskakującej sprzeczności będącej wynikiem skontrastowania przedstawionych słów, osób, sytuacji z oczekiwaniem odbiorcy. Tekst kultury musi więc najpierw sprowokować odbiorcę do wyobrażenia sobie i przyjęcia określonej interpretacji przedstawianej historii by następnie zaskoczyć go tak nieoczekiwanym rozwiązaniem, by go tym rozśmieszyć, rozweselić; komizm ukazuje sprzeczności między treścią a formą, odstępstwa od normy, odróżnia prawdę od pozoru. Autor wypowiedzi komicznej określa i wskazuje to co chce wyśmiać; odbiorca jest jednak ostatecznym weryfikatorem każdej formy komizmu  – bo się śmieje, albo nie; przy czym zawsze możemy jeszcze wyróżnić śmiech akceptujący i śmiech negujący. Wyróżnia się dwie podstawowe formy komizmu:

1) elementarny (humorystyczny, ludyczny), nacechowany wesołością, nastawiony na zabawę, czystą rozrywkę, ujawniający poczucie humoru, intelekt;

2) złożony (satyryczny), którego celem jest wyśmianie świata anormalnego; autor poddaje krytyce wartości i autorytety, które wg niego zatraciły prawo bycia nimi w sensie społecznym; widzi w nich karykaturę wartości, śmieszność która wówczas staje się wyrazem i obrazem brzydoty. „Śmieszność – wg Moliera – jest uzewnętrznioną i widoczną postacią, jaką opiekuńcza natura przydała temu wszystkiemu, co jest niezgodne z rozumem, po to, byśmy mogli to dostrzec i tego się wystrzegać. Aby rozpoznać śmieszność, należy zrozumieć, na czym opiera się racja, dzięki której dotyczy ona ułomności”. Komizm budowany jest z tych samych elementów, które H. Bergson usystematyzował jako komizm słowny (językowy), charakterów (postaci) i sytuacyjny; systematyka ta pomaga poddawać teksty kultury analizie i interpretacji. Gdy mamy zadanie opisać którąś z odmian komizmu, to powinniśmy rozpocząć od odpowiedzi: czy należy ona do komizmu elementarnego czy do złożonego. Przy komizmie językowym, będziemy analizowali znaczenia słów, ich grę a także kontekst społeczny, w którym występują; będziemy zastanawiali się, które skontrastowane elementy wywołują śmiech odbiorcy i dlaczego. Przy komizmie sytuacyjnym poddamy interpretacji zaskakujące relacje społeczne i przestrzenne, w które uwikłali się uczestnicy; musimy umieć odpowiedzieć na pytanie, dlaczego np. śmiejemy się z B. Keatona, który w scenie filmu trzyma się wskazówki zegara miejskiego wisząc kilkadziesiąt metrów nad ulicą a nie drżymy ze strachu nad jego sytuacją; tu, przy odpowiedzi, nie unikniemy powiązania komizmu sytuacyjnego z komizmem  charakteru; sięgniemy do katalogu >typów postaci, zachowań, wyglądu, języka i rozważymy czy jej k. wynika z cech komicznego charakteru, czy ze zderzenia zwykłego człowieka z komizmem, np. absurdalną rzeczywistością, czy raczej ze sposobu pokazywania jej przez autora dzieła. Każdy rodzaj lit., każda ze sztuk stworzyły gatunki, których formuła zaspakaja w jakiejś części potrzeby komizmu. W tym celu stosowane są też >figury retoryczne. Dramat, występujący w formie >komedii, dochował się kilkudziesięciu odmian scenicznych, filmu i telewizji; w pełni korzystają one (jak i >kabaret, > estrada) z form wypracowanych przez epikę i lirykę, m.in. z: >absurdu, aforyzmu, anegdoty, >czarnego humoru, dowcipu, felietonu, fraszki, >groteski, gry słów, >ironii, kalamburu, karykatury, kpiny, > kupletu, limeryku, pamfletu, parodii, paszkwilu, purnonsensu, satyry, >skeczu, >szopki, trawestacji, żartu. Wiele z tych form i odmian odnajdujemy także w plastyce i muzyce. W każdym rodzaju komizmu ujawniana jest swego rodzaju niedoskonałość, której naprawą jest śmiech – rodzaj społecznego gestu, karcącego „roztargnienie” ludzi i zdarzeń. Truizmem jest mówić, że komizm obecny jest w życiu codziennym, ale trzeba wiedzieć i pamiętać, że śmiech to zdrowie – jest on terapią eliminującą negatywne odczucia, strach, ból egzystencjalny, odrazę, depresję, urazy rozwojowe i kompleksy.