Komedia dell`arte (wł.), typ widowiska scenicznego powstały we Włoszech ok. 1550, popularny w Europie do końca XVIII w.

Komedia dell`arte (wł.), nazywana też: commedia all’improvviso, commedia di zanni, commedie italienne, commedie popolare, cemmedie de masques, teatr Arlekina; typ widowiska scenicznego powstały we Włoszech ok. 1550, popularny w Europie do końca XVIII w. Najważniejszą jej cechą jest improwizowany charakter, dzięki czemu aktorzy stają się autorami swych postaci. Umożliwił to szkicowy scenariusz oparty na opisie > intrygi, w którą uwikłane były typowe postaci włoskiej komedii ludowej; były one reprezentantami z różnych regionów Włoch, mówiły dialektami, występowały w > maskach i charakterystycznych strojach, ujawniały cechy mieszkańców i międzyregionalne waśnie; aktorzy (także kobiety) wypełniali intrygę improwizowanym tekstem monologów i dialogów, działaniami scenicznymi, jak też pantomimiczną grą, chwytami właściwymi dla późniejszej filmowej > burleski i błazeńskich parodystycznych popisów. Schematyczne sytuacje sceniczne oraz typowe postaci utrwaliły praktykę skatalogowanych sposobów gry zw. lazzi; zaczęto je stosować także poza Włochami sięgając po tematy z antycznej komedii intrygi (m.in. Plauta, Terencjusza), nowel i komedii współczesnych. Znane zespoły zaczęły tworzyć nowe postaci a ich najlepsi wykonawcy (F. Andreini, G.D. Biancolelli, T. Fiorilli) zdobyli międzynarodową sławę . Komedia dell'arte opanowała całą Europę, najpopularniejsza była we Francji; w Polsce wystawiano ją m.in. na dworach Władysława IV, i Jana Sobieskiego. Doświadczenia komedii dell'arte oddziałały na teatr w wielu krajach, a także na twórczość m.in. W. Szekspira, Moliera, C. Gozzi’ego, J. Potockiego (Parady 1792), A. Fredro (Zemsta 1834). Zmierzch komedii dell'arte nastąpił w oświeceniu za sprawą m.in. Carlo Goldoniego, który będąc przeciwnikiem improwizacji, a zwłaszcza prostackiego humoru, najciekawsze wątki i intrygi zapisał w formie komedii literackiej. Ale fenomen teatru improwizowanego wrócił w XX w. teoriach i praktyce twórców > Wielkiej Reformy Teatru, m.in. G. Craiga, N.N. Jewrieinowa, W.E. Meyerholda, J. Wachtangowa, który widzieli w nim cechy prawdziwej sztuki teatru uwolnionej z dominacji literatury. Do tradycji komedii dell'arte nawiązuje Piccolo Teatro w Mediolanie.

W tradycji teatralnej a obecnie także filmowej ciągle żywe są typy (stereotypy) bohaterów komedii dell'arte, ich cechy odnajdujemy w bohaterach komediowych, ale także w tragediach. Historycznie nazywano ich maskami; najważniejsi, bo od tych postaci komedii dell'arte wzięła początek, byli zanni– służący (np. Arlekin, Pedrolino), dwaj starcy – (np. Pantalone i Dottore), subretki, czyli pokojówki (np. Kolombina i Franceschina) oraz Capitano. Z czasem przybyły inne postaci-maski. Warto przyjrzeć się tym najważniejszym. Capitano(Kapitan), żołnierz samochwał, pełnił rolę czarnego charakteru, który czynił zło i autentycznie się jego bano; „chełpi się on swoją urodą, wdziękiem, bogactwem, a w rzeczywistości jest głupcem, tchórzem, łajdakiem, monstrum godnym pogardy, które należałoby trzymać na łańcuchu„ (w: C. Mic. Komedia dell’arte. s. 55); ubrany w karykaturę munduru wojskowego, z nieodłączną szpadą, nie nosił maski; dopiero w komedii klasycznej zmienia się w postać wzbudzającą współczucie i nawet sympatię, kiedy wygłasza pompatyczne monologi, przechwałki, a upokorzony, ucieka lub znosi wszelkie poniżenia, tłumacząc je na swój sposób. Starcy to: Dottore, zwykle prawnik, „szarlatan powagi”, mówiący bez opamiętania, formułujący „uczone” definicje; ten fałszywy uczony pochodzi z Bolonii, słynącej z zamiłowania do tytułów prawników (dottori), matematyków i lekarzy; w duecie z Pantalonem, sąsiadem i niekiedy przyjacielem, są zazwyczaj ojcami rodzin i cokolwiek robią, doznają niepowodzeń; ubrany w karykaturalny czarny kostium z krótkim płaszczem, w birecie doktorskim na głowie, maską z wielkim nosem. Pantalone, kupiec, niekiedy szlachcic; był postacią poważną dającą dobre rady, karcącą, wydającą polecenia, skąpy, rozważny ale i naiwnie ufny; ojciec rodziny, niekiedy zniedołężniały starzec z pretensjami do amorów; występował w czerwonej kurtce ze sztyletem (lub sakiewką) u pasa, w obcisłych spodniach (lub pończochach), w czarnym okrągłym kapeluszu bez ronda i czarnym płaszczu; nosił maskę z haczykowatym nosem i zwykle spiczastą brodę lub wąsy. Subretki (Kolombina, Franceschina, Pasquella i in.) – pokojówki, początkowo były to prowincjonalne wieśniaczki, krzepkie, dorodne ale przebiegłe, wygadane, o swobodnym sposobie bycia; francuska subretka była bardziej finezyjna i często mądrzejsza od swojego pana; była obiektem zalotów zannich oraz umizgów starców; miała dosyć swobodne obyczaje, pomagała swojej pani w miłosnych przygodach; nosiła strój typowy dla służącej; nie miała maski, chyba w celu ukrycia twarzy. Zanni, najpopularniejsze i najbardziej charakterystyczne postaci komedii dell'arte, pochodzą z spod Bergamo lub Neapolu; zanni występowali w duetach wzbudzając sympatie za mądrość życiową i finezję ludowego dowcipu. Pierwszy zanni jest przebiegły, żywy, dowcipny i prowadzi intrygę sztuki podnosząc jej intelektualną wartość; drugi stanowi jego przeciwieństwo: głupkowaty, ociężały, nie jest w stanie zliczyć do czterech, ale swoją szczerością, naiwnością, brakiem elokwencji, ale nadrabianiem wpadek gestem, błazenadą – rozbrajał i rozbawiał widzów. Najpopularniejszy zanni to Arlekin – we Włoszech naiwny, ociężały, ordynarny prostak uzbrojony w drewniany miecz, w postrzępionym, łatanym stroju; we Francji (od XVI w.) – wykwintny, inteligentny, z eleganckimi manierami i ciętym języku, sprytny sługa Pantalona, kochanek Kolombiny i rywal Pierrota; ubrany już jest w bajecznie pstrokaty kostium z kolorowych rombów albo trójkątów, „Skacze po scenie jak na sprężynach, umyka z fantastycznym gestem. I tak samo trudno nam uchwycić prawdziwego Arlekina, jak trudno jest innym postaciom złapać go na scenie” (A. Nicoll, Dzieje teatru, 1958). Pedrolino, (we Francji Pierrot), z natury leniwy, dosłownie traktujący zlecenia swego chlebodawcy, szczerze komentował wydarzenia. Stąd romantycy uważali go za postać szlachetną, cenioną za przymioty charakteru. Pierrot występuje w białym kostiumie, w luźne spodnie i bluzę z czarnymi guzikami, z ogromną kreząz pomalowaną na biało twarzą. Stopniowo z postaci komicznego służącego stał się romantycznym, nieszczęśliwym kochankiem na wzór średniowiecznego > trubadura. W XIX w. był główną postacią pantomimy w teatrach G. Déburau, M. Marceau, w filmie – J.L. Barrault (Komedianci), w literaturze – G. Sand, Ch. Baudelaire, w muzyce – A. SchÖnberg (balet Księżycowy Pierrot), w plastyce – A. Beardsley (Śmierć Pierrota).