aktor, osoba grająca jakąś rolę w teatrze, filmie, na estradzie, w słuchowisku radiowym itp.

aktor [łac. actor ‘wykonawca’, ‘osoba działająca’], osoba grająca jakąś >rolę w teatrze, filmie, na estradzie, w słuchowisku radiowym itp.; istota >aktorskiej sztuki polega na tym, że aktor wobec >widza, publiczności i scenicznych partnerów wygłasza i interpretuje tekst oraz naśladuje zadania, mające stworzyć pozór samoistnego, naturalnego rozwoju zdarzeń, >dialogów i >monologów zawartych w tekście; aktor może także >improwizować. W historii teatru europejskiego pierwszym aktorem był aktor zbiorowy pod postacią → chóru, który tańcząc śpiewał → dytyramby, układane przez → rapsoda; Arion (Grecja, ok. 600 l. p.n.e.), wprowadził kierującego tańcem i śpiewem → koryfeusza; pisał też dla nich pierwsze autorskie, artystyczne dytyramby; Tespis (ok. 530 l. p.n.e.), którego należy uważać za twórcę teatru właściwego, wprowadził pierwszego aktora, tzw. hypokritesa [gr. hypokrités ‘odpowiadacz’, ‘objaśniacz’, ‘aktor’]; występował on najczęściej w opozycji do koryfeusza i chóru, co umożliwiło rozwinąć fundament >dramaturgii, >konflikt teatralny, >dialog. Do podniesienia jakości dramaturgii i rozbudowy ®fabuły przyczynili się Ajschylos (ok. 480 l. p.n.e.), wprowadzając drugiego i Sofokles (ok. 470 l. p.n.e.) – trzeciego aktora. Teatr grecki wypracował też podstawy konwencji gry scenicznej, aktorstwo estradowo-teatralne. W Grecji w tragedii grali mężczyźni, ale od V w. p.n.e. w >mimie zagrały także kobiety. W Rzymie podobno pierwszych aktorów sprowadzono z Etrurii 364 p.n.e.; aktorami byli przeważnie niewolnicy i wyzwoleńcy i zawód ten uważano za hańbiący.  Specyficznymi aktorami byli także >gladiatorzy. Aktorów w Rzymie nazywano historionami i pod takim mianem przenieśli doświadczenia → sztuki aktorskiej przez ponad tysiąc lat do czasów średniowiecza i renesansu. W kontakcie z kulturą obrzędową ludów Europy powstało wiele odmian i specjalności aktorskich. Podstawową kadrę stanowili m.in. żacy, bakałarze, kościelni śpiewacy; w różnych krajach nazywano ich wieloma imionami: wagantami [łac. vagans, vagantis ‘wędrujący’ od vagari ‘włóczyć się, wędrować’) i goliardami [franc. goliart, goliard ‘żarłok’, ‘hulaka’, ‘oszust’], r y b a ł t a m i [wł. ribaldo ‘wędrowny śpiewak’], so w i z d r z a ł a m i, s k a l d a m i, b a r d a m i, w e s o ł k a m i, > trubadurami, minnezingerami, minstrelami. Najczęściej bywali lirycznymi poetami, śpiewakami, muzykami, nadwornymi błaznami, publicznymi przedrzeźniaczami, ale i sztukmistrzami, linoskoczkami itp.; nie cieszyli się dobrą opinią. Kościół chrześcijański tępił aktorów i ich sceniczne produkcje; ale zaczęli wracać do łask wraz z rozwojem teatru religijnego; od nich aktorstwa uczyli się najpierw słudzy kościelni, następnie parafianie a później wykształciła się oddzielna grupa aktorów zawodowych. Doświadczenie historyczne potwierdza niezmiennie prymat aktora w sztuce teatralnej, filmowej itd.; niewielu jest jednak aktorów wszechstronnych; są aktorzy, którzy nie w pełni znają swoje twórcze możliwości – dopóki nie trafią na reżysera, który „otworzy” ich; wielu popada w rutynę – nawet gwiazdy kina, teatru, estrady. Z tego względu część teoretyków i reżyserów odmawia aktorom cech pracy twórczej przypisując im tylko zadania odtwórcze (Gordon Craig) i cieszą się, jeżeli w zespole spotkają chociaż aktora-rzemieślnika. Do pocz. XX w. większość aktorów specjalizowała się w graniu wybranych typów ról, czyli mieli swoje > emploi, albo ulubioną odmianę stylu tragicznego (bohater tragiczny, uciśniona niewinność) albo komicznego (rodem z >burleski, >kabaretu, >farsy, >czarnej komedii) itd.. Są aktorzy charakterystyczni i powtarzający w kolejnych rolach swój stereotypowy sposób kreowania postaci i tacy, którzy potrafią wcielić się w >bohaterów o skrajnie innych osobowościach; są aktorzy potrafiący przekonywująco ukazać bohatera dramatu a czują się bezradni w > improwizacji, czy formach parateatralnych. Przez tysiące lat aktor uczył się teatralnego zawodu od innych aktorów lub na lekcjach >retoryki i w >teatrze szkolnym. Dwieście lat temu przy teatrach zaczęły powstawać szkoły aktorskie, tzw. studia, laboratoria, a następnie samodzielne szkoły wyższe kształcące magistrów sztuki w zawodzie aktora dramatycznego, lalkowego, filmowego czy operowego; ciągle są jeszcze aktorzy, którzy zawodowe umiejętności zdobywają głównie na planie filmowym, na deskach estrady czy w teatrach studenckich lub alternatywnych.