O sztukach wszelakich - akcja
akcja, typ fabuły w utworze literackim, teatralnym, filmowym i plastycznym.
akcja [łac. actio ‘działanie’, ‘interes’], typ → fabuły w utworze literackim, teatralnym, filmowym i plastycznym (np.: >komiks, > happening); ciąg przedstawionych i domyślnych >sytuacji, zdarzeń, najczęściej o związkach >przyczynowo-skutkowych, będących wynikiem działań >postaci; każda akcja ma swoją >dramaturgię. Niekiedy właściwą akcję poprzedza przedakcja (inaczej antecedencje) nawiązująca do ważnych faktów z przeszłości; przedakcja umieszczona może być w prologu ( >wstęp), w toku akcji, jak też w dialogach czy monologach prowadzących do zawiązania akcji w formie ekspozycji (np. dialog Antygony i Ismeny); następnie akcja rozwija się w formę ciągu zmieniających się zdarzeń, sytuacji, > perypetii tworzących główny tor wydarzeń dążąc w utworach klasycznych do punktu kulminacyjnego, > katastrofy i rozwiązania – czyli zwycięstwa jednej ze stron konfliktu. Akcję kończy finał i niekiedy epilog. W sztukach i >filmach akcji dominują liczne zwroty akcja i są one związane najczęściej z postacią pierwszoplanową; akcja poboczna wzbogaca utwór o dodatkowe >wątki; akcja symultaniczna znana jest z teatru średniowiecznego i współczesnego od czasu Maxa Reinhardt’a oraz z filmu; ukazywana jest akcja dziejąca się równocześnie w różnych miejscach, które widz w teatrze widzi; w filmie prezentowane miejsca akcji widoczne są w kolejnych ujęciach za pomocą >montażu równoległego lub na podzielonym ekranie; akcja równoległa może dotyczyć wydarzeń współczesnych (Nieznajomi z pociągu, reż. Alfred Hitchcock 1951) lub dziejących się w różnych czasach (Nietolerancja, reż. Dawid W. Griffith 1916). W utworach psychologicznych, dygresyjnych akcja jest mniej ważna; od romantyzmu w wielu utworach akcja ulega redukcji, przestaje uosabiać ciągłość, chronologię, zmierza ku fragmentaryczności, zrywając związki przyczynowo-skutkowe, przechodząc z > kompozycji zamkniętej (np.: Powrót posła Juliana Ursyna Niemcewicza) do otwartej (np.: Dziady Adama Mickiewicza); zob. też: adres do publiczności.
